Savo Štrbac, Zadarska Kristalna noć

Zadar, jedna od više desetina srpskih kuća posle Zadarske kristalne noći, 2. maj 1991. godine Foto: SVSH.hr

Zadarska kristalna noć je naziv za događaj od 2. maja 1991, kada je “grupa građana”, demolirala i opljačkala poslovne objekte čiji su vlasnici bili Srbi. Taj rušilački pohod bio je prvi korak u progonu i ubistvima Srba

U PRVOJ polovini maja ove godine, dok je svet slavio Dan pobede nad fašizmom, u regionu je obeleženo nekoliko godišnjica tragičnih događaja iz devedesetih prošlog veka: „Bljesak“, Borovo Selo, Dobrovoljačka, logor „Luka“, Tuzlanska kolona…

Međutim, postoji i jedan događaj koji se desio istoga dana kada i onaj u Borovu Selu, o kojem se godinama ćutalo. Reč je o događaju nazvanom Zadarska kristalna noć, koji bi i ove godine bio prećutan, da ga se nije, sa jednim povećim tekstom, setio jedan srpski portal (zlocininadsrbima.com), iza kog stoje mladi ljudi sa područja bivše Jugoslavije. Moram priznati da me je taj tekst obradovao i ne bih reagovao da se u njemu nije potkralo i nekoliko grešaka.

Izvorni naziv Kristalna noć odnosi se na događaj iz novembra 1938. u nacističkoj Nemačkoj, u okviru organizovanog progona Jevreja. U oktobru te godine, 15.000 Jevreja poljskog porekla proterano je iz Nemačke i iskrcano na poljskoj granici. Pronacistička poljska vlada odbila je da ih primi. Njih oko 5.000 ostalo je na ničijoj zemlji. U znak osvete sedamnaestogodišnji Heršel Grinspan, kojem su proterali roditelje, 7. novembra izvršio je atentat na konzula nemačke ambasade u Parizu. Nacistička stranka je to proglasila delom svetske jevrejske zavere, i u noći 9/10. novembra organizovani su “spontani” protivjevrejski neredi, po razbijanju stakala izloga kasnije nazvani Kristalna noć, u kojoj su uništavane i pljačkane trgovine, oskrnavljivana jevrejska groblja, spaljivane sinagoge i hapšeni, odvođeni u koncentracione logore i ubijani Jevreji. Pogrom Kristalne noći bio je prvi korak u sistematskom progonu i masovnim ubistvima Jevreja širom Evrope danas poznatim pod pojmom Holokaust.

A Zadarska kristalna noć je naziv za događaj od 2. maja 1991, kada je “samoorganizovana grupa građana”, u rušilačkom pohodu, nepogrešivo demolirala i opljačkala poslovne objekte čiji su vlasnici bili Srbi (54) ili firme sa područja Srbije (19). Istoga dana u prigradskom naselju Bibinje opljačkane su, a potom i zapaljene privatne kuće (32), čiji su vlasnici takođe Srbi.

Kao povod za Zadarsku kristalnu noć hrvatski šovinisti, vođeni nacionalističkom strankom HDZ, iskoristili su ubistvo Franka Lisice (23) iz Bibinja, pripadnika specijalne policijske jedinice “Poskoci”, koje se desilo ujutro istoga dana na brdu Šiljkovača u blizini mesta Polača kod Benkovca.

Ruševine restorana „Složna braća“ porodice Kovačević, izgled 20 godina posle Zadarske kristalne noći Foto: Benkovačko guvno, yuku.com

Polača je smeštena na sredokraći puta između Benkovca i Biograda n/m, nastanjena većinskim hrvatskim življem sa proustaškim pedigreom još iz Drugog svetskog rata. Zahvaljujući toj činjenici hrvatski “redarstvenici” su kontrolisali to selo dok su sva druga mesta oko Polače bila pod kontrolom “Martićeve policije”. Cesta kroz Polaču je bila i jedina veza sa nekoliko sela benkovačke opštine sa pretežno srpskim ili mešovitim stanovništvom (Lišane Tinjske, Tinj, Jagodnja Donja i Kakma) što je dovodilo do svakodnevnih incidenata “šahovničara” sa meštanima tih sela ali i sukoba dvaju policija. Upravo u takvom jednom sukobu i poginuo je pomenuti Franko Lisica u napadu na protivnički rov.

Ubrzo po pogibiji pomenutog hrvatskog specijalca, u Zadru su se, već oko 10 sati, počele formirati kolone automobila u kojima su bili neki ljudi naoružani palicama, gvozdenim štanglama i sa čarapama preko glave, uzvikujući ustaške parole i pretnje Srbima. Oko 15 časova u Zadar stiže više od 10 autobusa u kojima su bili mladići od 18 do 25 godina, takođe naoružani motkama i šipkama, pevajući ustaške pesme i uzvikujući iste pretnje i usput lomeći neke lokale u blizini železničke stanice. Iza njih je išla jedna grupa dece starosti 5-15 godina koja su pljačkala imovinu iz polomljenih lokala. Na kraju su išli stariji ljudi koji su lokale polivali benzinom i palili ih. Oko 17 časova iz prigradskog mesta Gaženica krenula je najveća i najbolje opremljena grupa ljudi ka centru grada koja je nepogrešivo pronalazila srpske lokale. Toga dana je upotrebljena i velika količina eksploziva, koji se u to vreme i u tim količinama nalazio jedino u posedu policije, koja je toga dana bila “nevidljiva”. Sve to potvrđuje da je ovaj rušilački pohod na srpsku imovinu bio organizovan i nedeljama ranije isplaniran, i da se tražio samo povod za početak akcije, što mnogo podseća na nacističku Kristalnu noć.

Nakon ovog rušilačkog pohoda, mnogi Srbi iz Zadra i okoline više se nisu osećali sigurnim i odlučuju se na iseljavanje, ostavljajući svu svoju imovinu. Te 1991. u gradu Zadru je živelo 10.956 (14,35 odsto) Srba, a 2011, uključujući i prigradska naselja, svega 2.382 (3,27 odsto).

Pogrom Zadarske kristalne noći bio je prvi korak u sistematskom progonu i masovnim ubistvima Srba širom Hrvatske devedesetih prošlog veka, što je kulminiralo hrvatskim ofanzivama na RSK u maju i avgustu 1995. godine, poznatim pod nazivima „Bljesak“ i „Oluja“.