Banija Online, 20.7.2017, Milojko Budimir: Srbi u Hrvatskoj od autohtonog i konstitutivnog naroda do nacionalne manјine

Nakon pada Republike Srpske Krajine u avgustu 1995. godine došlo je do etničkog čišćenja sa prostora na kojima su Srbi vijekovima živjeli. O trinaestvjekovnom prisustvu Srba na tim prostorima osim pisanih izvora svjedoči i bogata spomenička baština.

Po predanju, pored rijeke Krke propovijedao apostol Pavle, a ovdje je podignut manastir Svetog arhangela Mihaila. Narodno pamćenje osnivanje manastira pripisuje Jeleni, sestri cara Dušana, udatoj za Mladena Šubića – Bribirskog (sredina XIV vijeka). U istom vijeku podignute su u Dalmaciji još dvije Nemanjićke zadužbine manastiri Krupa i Dragović.

Manastir Krupa u ovoj godini bilježi sedam vjekova od svog osnivanja (1317–2017), što je potvrda viševjekovnog prisustva Srba na tim prostorima.

Ferdinand II je 15. novembra 1627. prostor Vojne krajine stavio pod posebnu vojno-upravnu oblast pod upravom Dvorskog ratnog savjeta u Gracu. Krajišnici se proglašavaju slobodnim posjednicima zemlje, koji su podčinjeni jedino zakonskim kraljevima Ugarske, koji će im postavljati komadante i upravnike.

Srpskoj zajednici, kao političkom tijelu, priznata je kneževska samouprava. Krajišnicima se priznaje pravo otuđivanja, zalaganja i zavještanja zemlje. Ovi statuti koji su utvrđivali pravni položaj Krajišnika u Varaždinskom generalatu primjenjivani su i u Karlovačkom.

Teritorij između Zadra, Šibenika, Knina i manastira Krupe po državnoj pripadnosti bio je ničija zemlja. Po narodu koji je tu nastanjen, to je zemlja Morlaka – Srba. Iako je od početka XVI v. postavnjena kao obrambena linija, Boka Kotarska i Dalmacija se tek tokom tursko-mletačkog rata za Krit (Kandiju) 1645–1669. oblikuju u vojnu granicu. Tih godina Morlaci će donijeti i svoj statut koji sadrži odredbe o njihovoj samoupravi u okviru Mletačke države.

Od svih prostora koje su naseljavali, Srbi su se kao narod najteže održali na mletačkom području. Uz sve smetnje, zahvaljujući duhovnom bdijenju Pravoslavne crkve, srpstvo se ipak i tu uspjelo sačuvati.

Na samom početku Velikog rata između Turske i Austrije 1683. podigli su se Srbi Like protiv Turaka i potpuno ih prognali sa pojedinih područja ove regije. Povodom poziva Leopolda I, upućenog 18. juna 1690. Srbima da se dignu na ustanak protiv Turaka, patrijarh Arsenije III Čarnojević saziva u Beogradu crkveno-narodni sabor. Sabor priznaje Leopolda za kralja i pristaje na borbu protiv zajedničkog neprijatelja, ali traži da dobiju prava koja su imali u Turskoj. Car prihvata srpske zahtjeve i preko Austrijske dvorske kancelarije je izdao prvu privilegiju 21. avgusta 1690. godine. Njome je srpski narod priznat kao posebna politička cijelina, jedinstvena na cijelom prostoru pod vlašću austrijskog cara. Nosilac srpskog jedinstva u Austrougarskoj i dalje ostaje Srpska pravoslavna crkva.

Iako su u XVIII v. dospjeli u teško stanje u samoj Krajini, a izvan nje još u gori status obespravljenih kmetova, Srbi su se održali jer su pod okriljem Karlovačke mitropolije sačuvali svoje, kulturno, političko i duhovno jedinstvo, a preko trgovačko-zanatskog sloja ekonomski značaj.

U Plašćanskoj i Pakračkoj eparhiji te u Dalmaciji bilo je krajem XVIII v. oko 265.000 pravoslavnih Srba. Mirom između Francuske i Austrije 1797. prestaje postojati Mletačka Republika, a Dalmacija sa Venecijom, Istrom i Bokom postaje austrijska. Od 1805. Dalmacija je pod francuskom krunom. Poslije austrijsko-francuskog rata 1809. formirane su ilirske provincije u sastavu Francuske imperije. Tada se i Dalmatinska eparhija prisajedinjuje Karlovačkoj mitropoliji. Poslije povlačenja Francuske 1815. Austrija je podržala unijaćenje Srba koje je provodio dalmatinski episkop Venedikt Kraljević.

Krajina je razvojničena 1881. godine. Bilo je ideja o osnivanju posebnog krajiškog sabora, ali je na kraju odlučeno da Krajišnici sa svojim predstavnicima osnaže sabore u Zagrebu i Sremskim Karlovcima. Od prve sjednice Dalmatinskog sabora 1861. Srbi imaju u njemu predstavnike i djeluju kroz klubove Narodne i Autonomaške stranke. God. 1880. osnivaju Srpsku narodnu stranku.

Uviđajući dvoličnost u hrvatskoj politici, Srbi Dalmacije predvoćeni Nikodimom Milašem i Savom Bjelanovićem, kroz Srpsku stranku i kroz „Srpski glas“ zahtjevaju iskrenu saradnju sa Hrvatima na temelju čistih odnosa i utvrđivanja šta je čije.

Odredivši na samom početku Prvog svjetskog rata jugoslovenski program za cilj, Srpska vlada i Jugoslovenski odbor koga su mahom činili Hrvati, a koji je osnovan 30. aprila 1915. u Parizu, donijeli su na Krfu 27. jula 1917. Deklaraciju kojom je određeno da se buduća država zove Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Određeno je, takođe da bude ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija u kojoj će biti ravnopravna sva tri naroda, njihovi amblemi, pisma i vjere. Raspadom austro-ugarske vlasti nakon proboja Solunskog fronta, na južnoslovenskom dijelu Monarhije stvaraju se narodna vijeća, a meću njima i Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu, a koji predstavljaju novonastalu državu. Oni će tražiti od Srbije i saveznika da se ujedine sa njom i Crnom Gorom. Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca proglašeno je 1. decembra 1918. godine.

Vidovdanski ustav iz 1921. definisao je Kraljevinu SHS kao parlamentarnu monarhiju i podijelio je na oblasti. Donošenje ovog ustava kod Hrvata izazvalo je revizionizam i otvaranje hrvatskog pitanja. U isto vrijeme komunisti su zastupali tezu o potrebi rušenja Kraljevine i o različitosti jugoslavenskih naroda. Njihova teza je bila da je srpski narod prema drugima ugnjetački i hegemonistički. Kraljevina SHS je 3. oktobra 1929. preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju. Dotadašnja podjela na oblasti se ukida, a uspostavljaju se banovine.

Sporazumom Cvetković – Maček avgusta 1939. stvorena je Banovina Hrvatska. Opseg banovine nije bio do kraja definisan, a do kraja nije bio doveden ni postupak legalizacije, jer nikada nije potvrđena od nadležnog Narodnog predstavništva. Srpski kulturni klub je srpskim i ostalim federalistima pretpostavio zaokruženje srpskih zemalja u Jugoslaviji ili van nje. Tada nastaje ideja o izdvajanju Krajine. Osnovano je i društvo „Krajina“, koje je imalo za cilj stvaranje istoimene pokrajine, a legalizovano je u banskoj upravi u Zagrebu 16. februara 1939. godine.

Na dan ulaska Nijemaca u Zagreb, 10. aprila 1941, prije nego li je Jugoslavija kapitulirala, proglašena je Nezavisna Država Hrvatska. Maček je predao vlast Anti Paveliću. Srbi su stavljeni van zakona i počeo je neviđen teror i zatiranje svega srpskog. Nezavisna Država Hrvatska je od 1941–1945. ubila na izuzetno okrutan način preko milion Srba.

Srpski narod je na području Jugoslavije bio nosilac otpora okupatoru i kvinsliškim režimima kroz dva pokreta: četnički pokret Jugoslovenske vojske u otadžbini i partizanski komunistički pokret. Ova dva pokreta su imala različitu ideološku podlogu, ciljeve, gledanje na uređenje oslobođene otadžbine, pa i različitu taktiku otpora. Ove razlike dovele su ih do otvorenog oružanog sukoba. Iako je četničko-rojalistički pravac potisnut sa istorijske pozornice, ostaće zapamćena zasluga pojedinih četničkih komadanata poput Momčila Đujića u zaštiti srpskog naroda od hrvatskog pogroma.

U ratu započeto institucionisanje federalističkog i republikanskog uređenja buduće Jugoslavije završiće donošenjem prvog ustava Federativne Narodne Republike Jugoslavije 31. januara 1946. godine. Njime su određene republike, ali nikada nisu pravno regulisane njihove granice. Način na koji su komunisti određivali granice pokazuje slučaj Vukovara. Komunisti su ga, uz Baranju, priključili Hrvatskoj iako joj nikada nije pripadao.

Poslije stišavanja Maspok-a (1971) prigušena je jedina preostala srpska nacionalna institucija u Hrvatskoj „Prosvjeta“, a u Jugoslaviji su uspostavljeni (Ustavom iz 1974) konfederalni odnosi. Na sve agresivniji hrvatski šovinizam srpski narod je 1989. odgovorio osnivanjem Srpskog kulturnog društva „Zora“ u Kistanjama kod Knina i zbijanjem redova oko nacionalnih simbola i mitova. Hrvatska vlast je odgovorila hapšenjem.

Nukleus oko koga će srpski narod u Hrvatskoj artikulisati svoj politički program ponudila je Srpska demokratska stranka. Stranka je osnovana 17. februara 1990. u Kninu, a za predsjednika je izabran akademik Jovan Rašković. I ličnost lidera doprinjela je da se karakter Stranke potisne i da ona postane pokret Srba, naročito nakon izborne pobjede HDZ-a maja 1990. godine. Dogovor komunista i klero-nacionalista te oprobani pravaški metod izazivanja i korištenja agresivnih strasti ulice u političke svrhe donio je HDZ-u izbornu pobjedu.

Srpski sabor u Srbu 25. jula 1990. donosi Deklaraciju o autonomiji Srba u Hrvatskoj i odluku o plebiscitu kojim će cjelokupni srpski narod sa područja avnojevske Hrvatske potvrditi ili odbiti autonomiju. Pokušaj hrvatske policije da silom spriječi plebiscit i srpski otpor 17. avgusta 1990. bio je početak oružane borbe Srba za opstanak, na svojim etničkim prostorima. Avgustovski plebiscit potvrdio je volju Srba za autonomiju.

Hrvatski sabor je 25. decembra 1990. usvajajući Ustav Republike Hrvatske oduzeo Srbima suverenitet i proglasio Hrvatsku nacionalnom državom hrvatskog naroda. Na odluku Hrvatske od 21. februara 1991. da u njoj ne važe savezni, jugoslovenski zakoni, opštine Srpske Autonomne Oblasti Krajine donijele su odluku o izdvajanju iz Republike Hrvatske.

Ustavotvorna skupština je u Kninu 19. decembra 1991. usvojila Ustav i proglasila Republiku Srpsku Krajinu. RSK kao država, stvorena je u složenim uslovima razbijanja SFRJ, secesije Hrvatske i neposrednog ugrožavanja nacionalnih prava i egzistencijalnih interesa srpskoga naroda.

Srbi kao suveren narod na prostoru avnojevske Hrvatske imali su svoje istorijsko utemeljenje u Vojnoj Krajini, u kojoj su vjekovima imali nacionalna, vjerska, politička i druga prava. Izložena argumentacija nedvojbeno ukazuje da Srbi na prostoru Krajine nisu mogli biti agresori, jer je to teritorija na kojoj su živjeli kao autohton, suveren i konstitutivan narod sa dugom istorijskom tradicijom. Bogata spomenička baština to nedvojbeno potvrđuje.

Nažalost, međunarodna zajednica sa Vatikanom i SAD na čelu pružili su podršku Hrvatskoj u ratu protiv Krajine. Interesi moćnih bili su jači od činjenica koje su ukazivale suprotno. Srbi su na vlastitoj zemlji proglašeni za agresore i teroriste i bez obzira što je RSK bila pod zaštitom Ujedinjenih naroda tokom 1995. uslijedile su završne operacije “Bljesak” i “Oluja” u kojima je ubijeno oko 2.500 Srba, a prognano više od 250.000. Na taj način ukupan broj Srba na teritoriji današnje Republike Hrvatske, u odnosu na njihov broj od 1990, smanjio se za više od dvije trećine.

 

Generalni sekretar Udruženja Srba iz Hrvatske
Milojko Budimir, prof